Η Λερναία Κρίση απειλεί τις κοινωνίες της Δύσης

Της ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΤΖΑΒΑΡΑ

Κατά τους τελευταίους τρεις μήνες η διεθνής οικονομία ζει περίπου ό,τι και ο μυθικός ήρωας Ηρακλής όταν αποπειράθηκε να σκοτώσει τη Λερναία Ύδρα: Παρά το σχέδιο Πόλσον, παρά το σχέδιο Μπράουν, παρά τις συντονισμένες προσπάθειες των οικονομιών της Ευρωζώνης, παρά τη Σύνοδο της G-20, παρά τις εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ που τέθηκαν μπροστά στο βωμό της διεθνούς ρευστότητας, παρ’ όλα αυτά πεισματικά οι διεθνείς χρηματαγορές καταβαραθρώνονται. Όπως ο Ηρακλής έκοβε το ένα κεφάλι της Λερναίας Ύδρας και στη θέση του φύτρωναν δυο, η τωρινή περιπέτεια της διεθνούς οικονομίας αναζητεί έναν Ηρακλή όχι για να κόψει, αλλά για να κάψει τα κεφάλια της Λερναίας Κρίσης.

Η οικονομική κρίση αντιμετωπίζεται

Η παρούσα κρίση είναι μεγάλη, πολυεπίπεδη, αλλά όχι πρωτόφαντη. Οικονομικές κρίσεις, αν και όχι παρόμοιες, υπήρξαν τόσο το 1929 με το κραχ στις ΗΠΑ, όσο και το 1973 με την πρώτη και πιο σημαντική κρίση του πετρελαίου. Όπως λέει ο Γιόζεφ Σουμπέτερ (βλ. το αντίστοιχο άρθρο) οι καπιταλιστικές οικονομίες δεν αναπτύσσονται, απλά εξελίσσονται. Τα λεγόμενα golden boys έκαναν κανόνα τις κινήσεις υψηλού ρίσκου, γνωρίζοντας ότι όταν θα ξεσπούσε η κρίση, οπωσδήποτε οι θεσμικοί παράγοντες, κυρίως οι πολιτικοί, δεν θα άφηναν το σύστημα να καταρρεύσει. Έτσι κι έγινε: Μετά από μια στιγμιαία άρνηση, το αμερικανικό Κογκρέσο υιοθέτησε το σχέδιο Πόλσον, ενώ ο πολυμήχανος Βρετανός Πρωθυπουργός Μπράουν παρουσίασε μια, κατά τη γνώμη του, ολοκληρωμένη πρόταση εξόδου από την κρίση που, ελλείψει άλλης, έγινε δεκτή από τους Ευρωπαίους. Ωστόσο, οι δυσκολίες είναι δεδομένες: Ασφαλώς οι πιο εξωστρεφείς οικονομίες θα έχουν μεγαλύτερα προβλήματα. Ασφαλώς οι τράπεζες, ιδίως οι ευρωπαϊκές, θα δυσκολευτούν να αλλάξουν μια πολιτική ετών, δηλαδή θα δυσκολευτούν να αλλάξουν το κέντρο βάρος τους από τις βραχυπρόθεσμες χρηματοδοτήσεις στις μακροπρόθεσμες τοποθετήσεις. Και ασφαλώς ούτε σήμερα μπορούμε με βεβαιότητα να μιλάμε για απομάκρυνση του κινδύνου της ύφεσης. Γιατί; Διότι επιχειρούμε να κόψουμε, όχι να κάψουμε τα κεφάλια του τέρατος.

Δεν μας πανικοβάλλει η οικονομία

Ωστόσο, η οικονομική κρίση θα αντιμετωπιστεί. Όχι μόνο διότι οι κρίσεις στον καπιταλισμό κάνουν κύκλους, αλλά και διότι φαίνεται ότι σωστά προέβλεψαν τα golden boys: Πράγματι η διεθνής πολιτική ελίτ δε φαίνεται διατεθειμένη να επιτρέψει στην κρίση να καταπιεί τους λιγότερο ικανούς από όσους δανείστηκαν ανά τον κόσμο. Περιμένουμε με ενδιαφέρον την επόμενη Σύνοδο της G20, αλλά από τώρα ξέρουμε ότι όλοι είναι αποφασισμένοι να κάνουν κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να ξεπεραστεί η οικονομική κρίση. Το αληθινό πρόβλημα είναι ότι η κρίση, σαν τη μυθική Λερναία Ύδρα, εξαπλώνεται και σε άλλους τομείς, πέραν της οικονομίας. Κι εκεί ίσως κριθεί η στάση όλων: Πολιτικών, ανθρώπων της αγοράς, διανοουμένων, πολιτών. Αν περιοριστούν στην αντιμετώπιση μόνο της οικονομικής κρίσης, θα κόβουν ένα κεφάλι του τέρατος και στη θέση του θα φυτρώνουν άλλα δυο. Γιατί η σημερινή κρίση δεν είναι μόνο οικονομική: Είναι πολιτική, είναι θεσμική, είναι οικολογική, είναι κρίση του δυτικού τρόπου ζωής ως όλον.

Κρίση πολιτικής εκπροσώπησης

Η σημερινή οικονομική κρίση έχει ένα χαρακτηριστικό που τη διαφοροποιεί από όλες τις προηγούμενες: Εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο γρηγορότερα από ποτέ, εξαιτίας της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Η γρήγορη εξάπλωση είχε ως συνέπεια τη γρήγορη κινητοποίηση δυνάμεων, κυρίως της πολιτικής εξουσίας αλλά και –σε διαφορετική κατεύθυνση- των θεσμικών επενδυτών στις διεθνείς χρηματαγορές- για την αντιμετώπιση αυτής της κρίσης. Στους τελευταίους τρεις μήνες έγιναν περισσότερες συσκέψεις, ελήφθησαν περισσότερες αποφάσεις, υλοποιήθηκαν περισσότερες πρωτοβουλίες από κάθε άλλη φορά. Κι όμως, μέχρι σήμερα δεν υπάρχει κανείς που να είναι σε θέση να προβλέψει τις επιπτώσεις από τις αποφάσεις που λαμβάνονται: Ούτε ο Πόλσον, ούτε ο Μπράουν, ούτε οι G20, ούτε ο Ομπάμα, ούτε ο Τρισέ, ούτε ο Μπαρόζο. Κανείς. Κάθε μέρα λαμβάνονται αποφάσεις «εναντίον της κρίσης» και κάθε μέρα ακούμε από τα πιο επίσημα χείλη ότι κανείς δεν μπορεί ακόμα να προβλέψει το εύρος και τον αντίκτυπό της. Κι αυτό, παρά το ότι οι μηχανισμοί που προκάλεσαν την κρίση ήταν εξαρχής σε όλους μας γνωστοί. Σε αυτό η παρούσα συγκυρία, μας θυμίζει την κρίση του 1929 όταν, την παραμονή της μαύρης Πέμπτης 24 Οκτωβρίου, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χέρμπερτ Χούβερ έλεγε: «Prosperity is at the corner».

Η «Αχίλλειος πτέρνα» των πολιτικών

Στην πραγματικότητα οι πολιτικοί φοβούνται ότι μια παρατεταμένη οικονομική κρίση μπορεί να μετατραπεί σε πολιτική. Η έμφυτη τάση του πολίτη στη σύγχρονη έμμεση Δημοκρατία να κατηγορεί για σχεδόν όλα τα δεινά τους πολιτικούς, στην προκειμένη περίπτωση θα έχει ισχυρό και πραγματικό υπόβαθρο. Η οικονομική κρίση, αν δεν αντιμετωπιστεί από την πολιτική ελίτ αποτελεσματικά και έγκαιρα, θα προσθέσει ένα ασήκωτο βάρος στην έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους εκφραστές τους. Αυτή η κρίση εμπιστοσύνης αναδύεται κάθε φορά που μειώνεται η συμμετοχή σε μια εκλογική διαδικασία, κάθε φορά που στα δημοψηφίσματα οι ευρωπαίοι πολίτες αποφαίνονται αρνητικά (όχι στο ερώτημα καθαυτό, αλλά στον τρόπο άσκησης της πολιτικής σήμερα). Γι αυτό οι πολιτικοί ηγέτες, ιδιαίτερα της Ευρώπης, αρνούνται να προσφύγουν για μείζονα ζητήματα που αφορούν στην πορεία της Γηραιάς Ηπείρου στο θεσμό των δημοψηφισμάτων και πυροδοτούν το δημοκρατικό έλλειμμα με υποκατάστατα εγκρίσεων των Συνθηκών (Μάαστριχ, Νίκαιας, Λισσαβόνας) από τα αντίστοιχα Κοινοβούλια. Τυπικά η επιλογή είναι αποδεκτή. Ουσιαστικά όμως φανερώνει την αυξανόμενη απόσταση των πολιτικών από τα εκλογικά τους σώματα. Κι αυτή η πορεία σήμερα πράγματι φαίνεται ανεπίστρεπτη.

Η αυτοέκπτωση της πολιτικής

Τα χαρακτηριστικά της τωρινής κρίσης τροφοδοτούν την ακόμα μεγαλύτερη έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών στους θεσμούς, αφού οι τελευταίοι ούτε απέτρεψαν, ούτε μπορούν να εξηγήσουν, ούτε, πολύ περισσότερο, να θεραπεύσουν την κρίση. Κι επειδή οι θεσμοί δεν είναι απρόσωποι, η έλλειψη εμπιστοσύνης στρέφεται προς τους πολιτικούς εντολοδόχους μας. Γιατί από τη μια μεριά και σήμερα οι λαοί αναζητούν ηγέτες που να τους ενώνουν κάτω από σύμβολα και κοινές πολιτισμικές αξίες, αλλά από την άλλη οι πολίτες υποχρεώνονται να υφίστανται ένα τύπο πολιτικού που περισσότερο μοιάζει με Διευθύνοντα Σύμβουλο πολυεθνικής επιχείρησης παρά με πολιτικό ηγέτη, όπως τον γνωρίζαμε ως τώρα. Είναι έτοιμοι οι πολίτες να αλλάξουν το πρότυπο του πολιτικού τους εκφραστή με έναν κεκαλυμμένο επιχειρηματία, που αναζητεί τρόπους εφήμερης επιβίωσης στο αρχιπέλαγος της κρίσης; Θέλουμε στο όνομα ενός ασπόνδυλου ρεαλισμού να υποκαταστήσουμε το μοντέλο του δημιουργού μιας καλύτερης κοινωνίας για τα παιδιά μας με αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν «problems solver»; Δεν είναι βέβαιο. Και σε κάθε περίπτωση, κανείς δε μας ρώτησε. Αλλά ακόμα κι αν είναι έτσι, αν οι πολιτικοί μας δεχόμαστε να είναι διαχειριστές του εφήμερου και μόνον, πρέπει επίσης να βρούμε και να συμφωνήσουμε ποιοι θα ετοιμάζουν την αυριανή, υποτίθεται καλύτερη, κοινωνία για τα παιδιά μας. Διότι οι problems solvers εξ αντικειμένου δεν μπορούν.

Από την οικονομική στη δημοκρατική ύφεση

Οι ειδήμονες συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι η οικονομική κρίση που σήμερα ταλαιπωρεί ολόκληρο τον κόσμο έχει τις ρίζες της σε στρεβλώσεις που χρονολογούνται από διετίας περίπου. Τότε άρχισαν να ξεφεύγουν τα αμερικανικά subprimes, τότε έγινε ορατή η υπερπροσφορά στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ, τότε δρομολογήθηκαν οι παράμετροι της σημερινής κατάρρευσης. Όπως γράφει ο Χρήστος Τριαντόπουλος (βλ. το άρθρο για το διπλό λάθος της Αμερικής ), τα αίτια της αμερικανικής ύφεσης πρέπει να αναζητηθούν εντός, αλλά και εκτός των ΗΠΑ.

Κατά σύμπτωση, την ίδια περίοδο παρατηρείται η ανάσχεση της επέκτασης της δημοκρατίας ανά τον κόσμο, η οποία είχε δρομολογηθεί από το 1989, με την κατάρρευση του Υπαρκτού Σοσιαλισμού. Οι πιέσεις για εκδημοκρατισμό καθεστώτων στη Μέση Ανατολή είχαν ως τώρα μηδαμινά αποτελέσματα. Η «Πορτοκαλί», η «Ροζ» κι οι άλλων χρωμάτων Επαναστάσεις στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης έμειναν στα λόγια. Αλλά και στις άλλες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης που έμειναν «άστεγες» μετά την κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας, οι πολιτικές κρίσεις και η δημοκρατική καχεξία θέτουν de facto ερωτήματα για τη δήθεν «ανεπίστρεπτη» πορεία των χωρών αυτών προς το Δημοκρατικό Κεκτημένο της άλλης Ευρώπης και της Δύσης γενικότερα. Στη Λατινική Αμερική, ο περιορισμός της ελευθερίας του Τύπου και η επικράτηση λαϊκιστικών κινημάτων και λαϊκιστών ηγετών απομακρύνουν τις χώρες της περιοχής από το Δημοκρατικό Κεκτημένο, αντί να τις φέρνουν κοντύτερα. Η Αφρική παραμένει δέσμια των δομικών προβλημάτων που επί δεκαετίες της στερούν ακόμα και στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα: Πουλιά της Δυστυχίας, που λέει κι ο Σαββόπουλος. Η Ασία διατηρεί πρωτόγνωρους ρυθμούς στην οικονομική της ανάπτυξη κι αντέχει στην κρίση σχετικά με άλλες περιοχές, χωρίς όμως αυτή η οικονομική ανάπτυξη να συνοδεύεται από βήματα εκδημοκρατισμού. Η Κίνα των Ολυμπιακών Αγώνων του 2008 και της διεθνούς κατακραυγής είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η Ινδία επίσης. Από την άλλη, η Κοινοβουλευτική Δημοκρατία του Μπενίν καταγράφεται ως η πιο ανελεύθερη οικονομικά χώρα στον κόσμο. Και για να μην πηγαίνουμε τόσο μακριά, ο Ντμίτρι Μεντβιέντεφ μπορεί να λέει ότι «πρυτάνευσε η λογική» υποδεχόμενος με χαρά την υπαναχώρηση της Ουάσιγκτον για την εισδοχή της Ουκρανίας και της Γεωργίας στο ΝΑΤΟ.

Τέλος, στις ώριμες Δημοκρατίες της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σχεδόν χωρίς εξαίρεση μια συνεχής μείωση της συμμετοχής των πολιτών στην άσκηση των δημοκρατικών τους δικαιωμάτων- υποχρεώσεων. Ο δείκτης Intelligence Unit του περιοδικού Economist για το 2008 αποκάλυψε ότι κατά τη διετία 2006- 2008 οι χώρες στις οποίες υποχώρησε η Δημοκρατία ήταν περισσότερες (68) από εκείνες στις οποίες σημειώθηκε δημοκρατική διεύρυνση κι εμβάθυνση (56).

Η κρίση πλήττει τις αξίες της Δύσης

Οι περισσότεροι πολιτικοί υποβιβάζουν τον εαυτό τους σε διαχειριστές. Η Δημοκρατία υποχωρεί ποσοτικά και ποιοτικά στον κόσμο. Η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά μειώνεται σταθερά. Και τώρα, η πρωτοφανής οικονομική κρίση πλήττει την –έστω και υποσυνείδητη- εμπιστοσύνη των πολιτών στον καπιταλισμό. Ήδη πολλές Δημοκρατίες της Δύσης κρατικοποιούν μεγάλο ή μικρότερο, πάντως σημαντικό μέρος του τραπεζικού τους συστήματος. Στην πατρίδα του καπιταλισμού, τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι κρατικοδίαιτες Fannie Mae και Freddie Mac διασώθηκαν χάριν ακριβώς της προνομιακής τους σχέσης με το κράτος, σε αντίθεση με την Lehman Brothers που είχε την ατυχία να ανήκει στην αγορά και για αυτό σήμερα δεν υπάρχει. Σημειώστε ότι δυο μήνες μετά την κρατικίστικη διάσωσή της, η Fannie Mae ανακοίνωσε (11 Οκτωβρίου 2008) ότι οι ζημιές της στο τρίτο τρίμηνο του έτους ανήλθαν στα 29 δισεκατομμύρια δολάρια, έναντι μόλις 1,4 δισεκατομμυρίου την αντίστοιχη περίοδο της προηγούμενης χρονιάς. Ποιος θα πληρώσει τα σπασμένα της αγαπημένης εταιρίας του αμερικανικού κράτους; Πρώτα οι Αμερικανοί φορολογούμενοι κι ύστερα όλοι εμείς.

Τα ερωτήματα πληθαίνουν: Τι μας εγγυάται ότι αυτή η επέλαση του κρατισμού θα περιοριστεί στην οικονομία; Αν μάλιστα, όπως υποτίθεται αξιωματικά στην αρχή του παρόντος κειμένου, η οικονομική κρίση αντιμετωπιστεί έτσι ή αλλιώς, είναι αυτονόητο ότι το «κρατικίστικο μοντέλο» θα γίνει πιλότος για εφαρμογή του και σε άλλους τομείς της δημόσιας (ή και… ιδιωτικής;) ζωής. Ήδη κάνουν την εμφάνισή τους και στον ελληνικό Τύπο δημοσιεύματα που μιλούν για «το τέλος της εποχής Θάτσερ- Ρέιγκαν». Προσέξτε: Όχι το τέλος του οικονομικού μοντέλου Θάτσερ- Ρέιγκαν. Μιλούν για το τέλος μιας ολόκληρης εποχής! Η διατύπωση είναι εξόχως ουσιαστική κι ενδεικτική.

Η «θεία χάρις του κράτους» μπορεί στην εποχή μας να αξιοποιήσει –σε λανθασμένη κατεύθυνση- τα επιτεύγματα της τεχνολογίας για να κάνει τη ζωή του σημερινού πολίτη αβίωτη. Ο «Μεγάλος Αδελφός» είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου. Η κατάχρηση των προσωπικών μας δεδομένων από τις τράπεζες που λειτουργούσαν –ελπίζω όχι πια- χωρίς έλεγχο, είναι μια εμπειρία κοινή σε όλους μας. Η άλογη επέλαση της επικράτησης της ασφάλειας έναντι της ελευθερίας μπορεί να οδηγήσει σε τραγικές καταστάσεις. Σε κάθε περίπτωση αυτό δεν είναι ό,τι ξέρουμε ως «δυτικό μοντέλο ζωής», αυτό δεν είναι Ανοικτή Κοινωνία. Τελικά αυτό είναι ανελευθερία.