Δημιουργική Καταστροφή στον Καπιταλισμό

Γιόζεφ Σουμπέτερ

Όλοι οι κατηγορούμενοι –ακόμα κι οι συκοφαντημένες έννοιες- δικαιούνται απολογίας. Κι όμως στη σημερινή Ελλάδα μια συκοφαντημένη και συγχρόνως αναπολόγητα καταδικασμένη έννοια είναι εκείνη του καπιταλισμού, δηλαδή του συστήματος της ελεύθερης αγοράς. Η έννοια αυτή καταδικάζεται σε κάθε περίπτωση από όσους κρατούν τα κλειδιά της συλλογικής- κοινωνικής μας αντίληψης, τους κατ’ επίφαση opinion makers, όχι μόνο όσους αυτοπροσδιορίζονται ως σοσιαλιστές, αριστεροί, αντικομφορμιστές κι ένα σωρό παρόμοιες ταξινομήσεις, αλλά κι από εκείνους που τοποθετούν τον εαυτό τους στον αντίποδα του κοινωνικού εκκρεμούς, τους υποτιθέμενους υπερασπιστές του συστήματος αυτού.

Επειδή η διαστρέβλωση εννοιών, ιδιαίτερα σύνθετων όπως ο καπιταλισμός, είναι πολύ εύκολη όχι μόνο ενσυνείδητα, αλλά και από ελλιπή γνώση ή κοσμοθεωρητική σύγχυση, η καλύτερη προσέγγιση στο τι ακριβώς είναι το
σύστημα της ελεύθερης αγοράς και, συνεπώς, αν και πόσο κινδυνεύει, είναι να προσφύγουμε στους διανοούμενους και τους οικονομολόγους που περιέγραψαν τη φύση του συστήματος. Να προσφύγουμε, δηλαδή, στην πηγή.


Πανταχού παρών στα αμφιθέατρα

Παρουσιάζουμε στις σελίδες που ακολουθούν τον πιο σημαντικό, ίσως, οικονομολόγο που μίλησε για τον καπιταλισμό και τους τρόπους ανανέωσής του. Ο Γιόζεφ Σουμπέτερ (1883-1950) δεν είναι, δυστυχώς, πολύ γνωστός στη χώρα μας. Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει μάθημα οικονομίας σε Πανεπιστημιακή Σχολή παγκοσμίως, που να μην μνημονεύει τη συμβολή του στην κατανόηση της ελεύθερης αγοράς, ο Σουμπέτερ είναι απολύτως περιφρονημένος στη δημόσια συζήτηση για τον καπιταλισμό στην Ελλάδα, προφανώς διότι η μεγάλη πλειοψηφία των διαμορφωτών κοινής γνώμης εκκινούν τη συμμετοχή τους στη δημόσια συζήτηση καταγγέλλοντας το «απάνθρωπο» πρόσωπο του συστήματος της ελεύθερης αγοράς.

Όλοι συνομολογούν ότι ο Σουμπέτερ δεν ήταν ένας τεχνοκράτης οικονομολόγος, μακριά από την κοινωνική εξέλιξη. Αντίθετα, οι μαρτυρίες συγκλίνουν ότι ήταν από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς της οικονομίας στον 20ό αιώνα, που είχαν στενότατη σχέση με τις κοινωνικές διεργασίες κι έβλεπαν τα οικονομικά ως εργαλείο κοινωνικής προόδου. Σήμερα είναι δεδομένο ότι κανείς δεν μπορεί να κατανοήσει τον καπιταλισμό αν δεν διαβάσει τις παρατηρήσεις του Σουμπέτερ για την εξέλιξη της αγοράς και τις ιδέες για τη μετεξέλιξή της στο μέλλον. Τις τελευταίες δεκαετίες αναγνωρίστηκε η συνεισφορά του Σουμπέτερ, κυρίως διότι υποχώρησε η αξία της διδασκαλίας του Τζον Μέιναρντ Κέινς (με εξαίρεση ελάχιστες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας). Ας επιχειρήσουμε μια κωδικοποίηση της διδασκαλίας του Γιόζεφ Σουμπέτερ, μέσα από το τεράστιο έργο των 21 βιβλίων και των σχεδόν 8.400 σελίδων που άφησε ως παρακαταθήκη (υπογραμμίσεις δικές μας).

Καπιταλισμός

Είναι ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται σε τέσσερα δικαιώματα: της ατομικής ιδιοκτησίας, της επιδίωξης του συμφέροντος, την ελευθερία επιλογής και τη δυνατότητα δανεισμού. Είναι μια μέθοδος οικονομικής αλλαγής, που καθοδηγείται από τις προσωπικές ανάγκες, και χρηματοδοτείται από την πίστωση (η οποία επιτυγχάνεται με τα επιχειρηματικά κεφάλαια και τις οφειλές). Η καπιταλιστική οικονομία, μακριά από την εικόνα που έχει δημιουργηθεί για αυτήν ότι δήθεν δημιουργεί «παχυλές» επιχειρήσεις, βάζει στην υψηλότερη θέση των προτεραιοτήτων της τον πολίτη- καταναλωτή… Πρέπει να αποσαφηνίσουμε αυτό τον όρο που οι οικονομολόγοι προσπαθούν να αποφύγουν: Ο καπιταλισμός είναι εκείνος ο τύπος οικονομίας , που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και στον οποίο οι καινοτομίες επιτυγχάνονται με τη βοήθεια δανεισμένων κεφαλαίων. Η ικανοποίηση του καταναλωτή αποτελεί το κοινωνικό νόημα κάθε οικονομικής δραστηριότητας στον καπιταλισμό. Η θεμελιώδης ώθηση που θέτει και διατηρεί την καπιταλιστική μηχανή σε κίνηση είναι οι ανάγκες για νέα καταναλωτικά αγαθά, νέες μεθόδους παραγωγής και μεταφοράς τους, νέες αγορές και νέους τύπους οργάνωσης που δημιουργεί η επιχείρηση στο καπιταλιστικό σύστημα.

Αυτή η συνεχής ανάγκη για το «νέο» διαρκώς διεγείρει- αναδομεί την οικονομική δομή από τα μέσα, διαρκώς καταστρέφει την παλιά δομή, διαρκώς δημιουργεί νέες. Αυτή είναι η διαδικασία της Δημιουργικής Καταστροφής, που αποτελεί το πραγματικό διακύβευμα για τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός συνίσταται ακριβώς στη Δημιουργική Καταστροφή και σε αυτήν πρέπει να κατατείνει κάθε καπιταλιστική αρχιτεκτονική. Κατά συνέπεια ο καπιταλισμός από τη φύση του είναι μια μέθοδος οικονομικής μεταβολής που όχι μόνο δεν είναι ποτέ, αλλά ούτε και πρόκειται να είναι ποτέ στατική. Ο καπιταλισμός είναι η αιώνια θύελλα της Δημιουργικής Καταστροφής («Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία»).

Οικονομική Εξέλιξη

Οι οικονομίες, λέει ο Σουμπέτερ, δεν αναπτύσσονται, απλώς εξελίσσονται. Το λεξικό προσδιορίζει την ανάπτυξη (growth) ως αύξηση σε ποσότητα ή σε μέγεθος. Εάν μια οικονομία επρόκειτο να αυξηθεί κατά κυριολεξία, θα είχε ολοένα και περισσότερες ή μεγαλύτερες επιχειρήσεις, που θα προσλάμβαναν ολοένα και περισσότερους εργαζομένους της ίδιας ειδικότητας και θα παρήγαγε ολοένα και περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες. Το πρώτο προφανές αποτέλεσμα μιας τέτοιας κατάστασης θα ήταν ο μηδενισμός της ανεργίας, πράγμα που δεν συμβαίνει πουθενά. Η εξέλιξη, αντίθετα, είναι μια διαδικασία συνεχούς αλλαγής, που οδηγεί σε μια υψηλότερη, πιο σύνθετη και καλύτερη κατάσταση. Οι καπιταλιστικές οικονομίες, προσθέτει ο διαπρεπής οικονομολόγος, εξελίσσονται, κι η εξέλιξή τους είναι ενδογενής, καθώς αυτή εμφανίζεται αυθόρμητα από τα ίδια τα συστατικά του κεφαλαιοκρατικού οικονομικού συστήματος. Ο ανταγωνισμός για την ανακάλυψη και τη διαχείριση της καινοτομίας ωθεί το βιοτικό επίπεδο της κοινωνίας μονίμως προς τα πάνω σαν μια μηχανή διαρκούς κίνησης. Η πρόοδος αυτή, μάλιστα, δεν θα επιδεινώνεται στο μέλλον, αλλά αντίθετα θα επιταχύνεται, όσο οι νέες τεχνολογίες θα διαχέονται στην οικονομική ζωή. Η διάχυση της Τεχνολογίας, λέει ο Σουμπέτερ, είναι η αλχημεία του καπιταλιστικού μακροοικονομικού συστήματος. Η έννοια της «μοίρας» είναι μια άτοπη πρόταση για τον καπιταλισμό. Εσύ φτιάχνεις το μέλλον σου.

Καινοτομία και επιχειρηματικός κύκλος

Ο ανταγωνισμός οδηγεί στην καινοτομία κι η καινοτομία οδηγεί στην πρόοδο, εξηγεί ο Σουμπέτερ, που καταλάβαινε ότι η πρόοδος καθεαυτή είναι συνταρακτικό φαινόμενο, αλλά πιθανώς να γελούσε με την δημοφιλέστερη ατάκα των ελληνικών διαδηλώσεων: «είμαι υπέρ της προόδου, τις αλλαγές είναι που δεν θέλω». Ο Αυστριακός οικονομολόγος έβλεπε την καινοτομία ως την πρωταρχική αιτία των επιχειρηματικών κύκλων για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του καταναλωτή, κι όχι ως παράγοντα ανησυχίας, ακόμα και κατά τη διάρκεια περιόδων ύφεσης. Η τεχνολογική καινοτομία δημιουργεί ένα τσουνάμι στην οικονομική δραστηριότητα με μεγάλα και μικρότερα κύματα.

Η καινοτομία είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας στην οικονομική ιστορία μιας καπιταλιστικής κοινωνίας. Βρίσκεται στο επίκεντρο σχεδόν όλων των φαινομένων, των δυσκολιών και των προβλημάτων της οικονομικής ζωής σε μια κοινωνία που εφαρμόζει το σύστημα της ελεύθερης αγοράς.

Από την άλλη, είναι ξεκάθαρο ότι η ίδια η πρόοδος αποσταθεροποιεί τον κόσμο της οικονομίας, όπως επίσης και ότι από τη φύση ή τον μηχανισμό της, η πρόοδος είναι μια κυκλική διαδικασία: Αυτό που σήμερα είναι πρόοδος, αύριο είναι ξεπερασμένο ή και εμπόδιο για το επόμενο στάδιο της προόδου.

Εταιρία, καινοτομία και κέρδος

Οι εταιρίες, ιδιαίτερα οι καινούριες, είναι το μέσο με το οποίο η καινοτομία εισάγεται στην οικονομία. Οι εταιρίες έχουν ένα κύκλο ζωής που αρχίζει με την εισαγωγή ενός νέου, καλύτερου ή φθηνότερου προϊόντος στην αγορά και τελειώνει όταν ακριβώς το ίδιο κάνει ένας ανταγωνιστής. Η οικονομική εξέλιξη απορρέει από την καινοτομία κι αυτή η τελευταία απαιτεί το προσδοκώμενο κέρδος, αλλά την ίδια ώρα το κέρδος σπέρνει το σπόρο της μετακόμισής του στον ανταγωνιστή, ακόμα κι αν ο τελευταίος αντιγράφει τον πρώτο. Για αυτό επινοήθηκαν τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας.

Οι περισσότερες νέες εταιρίες ιδρύονται με μια νέα ιδέα και για έναν καθορισμένο σκοπό. Ο κύκλος τους κλείνει όταν εκπληρωθεί η ιδέα ή ξεπεραστεί από τα πράγματα ή πάψει να είναι νέα.

Το κέρδος στην καπιταλιστική οικονομία είναι η ανταμοιβή για μια πετυχημένη καινοτομία κι είναι από τη φύση του προσωρινό: Στην επόμενη φάση του ανταγωνισμού και της προσαρμογής, το κέρδος της προηγούμενης φάσης θα έχει εξαφανιστεί. Για αυτό ο Άνταμ Σμιθ είχε παρατηρήσει ότι οι νέες βιομηχανίες είναι πιο κερδοφόρες από τις παλαιότερες. Χωρίς ανάπτυξη δεν υπάρχει κέρδος, και χωρίς κέρδος δεν υπάρχει ανάπτυξη, προσθέτει ο Σουμπέτερ.

Αποταμίευση

Ούτε το άτομο, ούτε ολόκληρο το έθνος μπορεί να διασφαλίσει το δρόμο του προς τον πλούτο. Ο αληθινός πλούτος αυξάνει κυρίως μέσα από την καινοτομία. Οι ατομικές περιουσίες, όπως και ο δημόσιος πλούτος κτίζονται με αυτό τον τρόπο στον καπιταλισμό. Οι κλασικοί του συστήματος αυτού είχαν υπογραμμίσει τη σημασία της αποταμίευσης και της συσσώρευσης, καθώς συνέδεσαν την αποταμίευση με το μέγεθος της προόδου. Ο Σουμπέτερ το βλέπει κάπως διαφορετικά: αναγνωρίζει το ρόλο της συσσώρευσης, αλλά θεωρεί ότι η ανάπτυξη συνίσταται κυρίως στη χρήση των υφισταμένων πηγών (πλούτου) με διαφορετικό τρόπο. Προσθέτει μάλιστα ότι δεν ήταν η αποταμίευση, αλλά οι διαφορετικές μέθοδοι απασχόλησης που έδωσαν ώθηση στην παγκόσμια οικονομία στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα (όταν εκείνος έζησε κι έγραψε).

Μονοπώλια

Οι εταιρίες φέρνουν νέα αγαθά στην αγορά, λέει ο Σουμπέτερ, με την ελπίδα να πετύχουν κάποιο μη ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, ένα «μονοπώλιο» και να το εκμεταλλευτούν με σκοπό το κέρδος. Οι νόμοι επιδιώκουν να καταστρέψουν το μονοπώλιο. Τα ιδιωτικά μονοπώλια είναι εκ των πραγμάτων βραχύβια, καθώς η καπιταλιστική οικονομία αναζητεί συνέχεια καλύτερους τρόπους να ικανοποιήσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες των πολιτών. Όσο πιο καταπιεστικό είναι ένα μονοπώλιο, τόσο πιο γρήγορα προκαλεί τον θάνατό του, μέσα από την ανακάλυψη ενός νέου, καλύτερου προϊόντος. Μην ξεχνάμε ότι ο Σουμπέτερ επιμένει ότι η καινοτομία είναι ο μοχλός κίνησης μιας καπιταλιστικής οικονομίας.

Τα μεγάλα κέρδη ωθούν το κεφάλαιο προς νέες, αδοκίμαστες περιοχές. Έτσι εξηγεί ο μεγάλος αυτός οικονομολόγος την εργώδη προσπάθεια πολλών επιχειρήσεων στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του ’20 να αναζητήσουν το νέο, με αποτελέσματα που είτε ήταν μηδαμινά, είτε δεν δικαιολογούσαν σε καμία περίπτωση τα κεφάλαια που δαπανήθηκαν.

Διάχυση του πλούτου

Η ολοκλήρωση του καπιταλισμού είναι η προοδευτική αύξηση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, λέει ο Σουμπέτερ. Ποτέ κανείς δεν πλούτισε στο σύστημα αυτό, πουλώντας μόνο σε πλουσίους. Για να ευημερήσει κανείς στον καπιταλισμό, πρέπει να πουλάει στις μάζες, που γίνονται πλουσιότερες αυξάνοντας το συνολικό βιοτικό επίπεδο. Η ευκαιρία του πλουτισμού είναι ανοικτή για τις μάζες, γιατί ο κανόνας του συστήματος της ελεύθερης αγοράς είναι να διαμορφώνει κινητικότητα αύξησης του εισοδήματος και να διαχέει αυτό το εισόδημα. Η καπιταλιστική διαδικασία εξαιτίας του μηχανισμού της κι όχι από σύμπτωση, βελτιώνει σταδιακά τα επίπεδα ζωής των πολιτών.

Δημιουργική καταστροφή

Οι περισσότερες από τις προσωρινές απολύσεις δεν προέρχονται από την αποτυχία του εργαζόμενου ή της εταιρίας. Αντίθετα, προέρχονται από την επιτυχία κάποιου άλλου εργαζόμενου ή κάποιας άλλης εταιρίας να εφεύρει ένα άλλο, νέο, καλύτερο ή φθηνότερο προϊόν και έτσι ελαττώνει τη ζήτηση για τα προϊόντα που υφίστανται ήδη. Από την άλλη μεριά, η εργασία δεν θα το δει ποτέ έτσι και πάντα θα αναζητεί νόμους να την προστατεύουν στις υπάρχουσες μορφές της, προκειμένου να μην περάσουν οι άνθρωποι στην προσωρινή ανεργία. Μόνο αν επιτρέψει κανείς στη Δημιουργική Καταστροφή του καπιταλιστικού συστήματος να λειτουργήσει απελευθερωμένη, μπορεί να επιτύχει μια κοινωνία συνολικά υψηλότερα επίπεδα κατανάλωσης με λιγότερες ώρες εργασίας.

Σύμφωνα με τον Σουμπέτερ (ο οποίος θυμίζω ότι πέθανε το 1950) το φαινόμενο της τεχνολογικής ανεργίας το συναντούμε όταν οι θέσεις εργασίας αναπληρώνονται από την εισαγωγή των μηχανών κι όταν εταιρίες εφαρμόζουν νέες μεθόδους παραγωγής. Σε αυτό το σημείο ο Σουμπέτερ είναι αποκαλυπτικός. Δεν πιστεύει ότι η ανεργία μπορεί να εξαλειφθεί στον καπιταλισμό, όπως μπορεί η φτώχεια. Όσο οι κοινωνίες πασχίζουν να ισορροπήσουν σε ένα ανώτερο επίπεδο διαβίωσης, τόσο η ανεργία, μικρότερη ή μεγαλύτερη, θα υφίσταται. Αλλά θα είναι προσωρινή καθώς η οικονομική κίνηση στο επόμενο στάδιο θα ισορροπήσει και πάλι.


Το παράδοξο του Σουμπέτερ

Ο Σουμπέτερ έγινε δημοφιλής στην Ελλάδα για την άποψη που εξέφρασε πως ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει όχι λόγω της αποτυχίας του, αλλά λόγω της επιτυχίας του. Η καπιταλιστική κοινωνία, έλεγε, δεν θα παύσει να δημιουργεί κέρδος. Η αποσύνθεση των παραγόντων που συναποτελούν τα στηρίγματα της «δημιουργικής καταστροφής», όπως είναι η ιδιοκτησία, η αστική οικογένεια, το στιλ της αστικής ζωής και ο αστικός πολιτισμός, οδηγεί τα πράγματα αναπόφευκτα προς ένα είδος σοσιαλισμού. Ο «σουμπετεριανός» σοσιαλισμός δεν έχει καμία σχέση με την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Αυτός ο σοσιαλισμός αποτελεί στην ουσία μια τεχνική μέθοδο διαχείρισης της εθνικής παραγωγής με στόχο τη μεγιστοποίησή της. Σ’ αυτόν τον «παγερό» σοσιαλισμό, συνάδει υπέροχα η δημοκρατία όπως την αντιλαμβάνεται ο Σουμπέτερ. Γι’ αυτόν, η δημοκρατία είναι μόνο μέθοδος επιλογής των πολιτικών ηγετών και δεν έχει σχέση με τις υποσχέσεις για κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη. Ο «σουμπετεριανός» εξορθολογισμένος καπιταλιστικός ή σοσιαλιστικός κόσμος, απορρίπτοντας την αυτοτέλεια του ατόμου όπως αυτή αναπτύχθηκε από τον κόσμο της κλασικής αντίληψης για τη δημοκρατία, και ταυτίζοντας το σύγχρονο άνθρωπο με την κατανάλωση και την ιδιώτευση, οδηγείται εύλογα στον περιορισμό της έννοιας της δημοκρατίας και της ίδιας της πολιτικής.

************************

Ποιος ήταν ο Σουμπέτερ

Γεννήθηκε στις 8-2-1883 στην περιοχή Μοράβια της τότε Αυστρουγγαρίας, που σήμερα είναι τσεχικό έδαφος. Το 1906 κατέθεσε τη διδακτορική του διατριβή και τρία χρόνια αργότερα έγινε καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Τσέρνοβιτς. Το 1911 μετακόμισε στο Πανεπιστήμιο του Γκρατς, όπου έμεινε μέχρις ότου ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Τη διετία 1919-1920 χρημάτισε Υπουργός Οικονομικών της Αυστρίας και μετά πρόεδρος μιας ιδιωτικής τράπεζας, που όμως χρεοκόπησε το 1924. Από το 1925 διδάσκει για επτά χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Βόννης. Η άνοδος του ναζισμού τον οδηγεί μαζί με άλλους πνευματικούς ανθρώπους (Αϊνστάιν, Μανν κλπ) στις ΗΠΑ. Ο Σουμπέτερ διδάσκει στο Χάρβαρντ μέχρι το θάνατό του, στις 8 Ιανουαρίου 1950. Το σημαντικότερο έργο του είναι το «Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία». Συνέγραψε 21 βιβλία και θεωρείται από τους πολυγραφότερους του είδους του.